ایام فاطمیه، هنگامی که قلب‌های مؤمنان در سوگ بزرگ‌ترین بانوی عالم اسلام، حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها می‌تپد، فرصتی طلایی است تا ابعاد مختلف شخصیت معنوی، علمی و الهی ایشان در قرآن و روایات اهل‌بیت(ع) مورد بازخوانی قرار گیرد. حضرت فاطمه زهرا(س) نه تنها در زیارت‌نامه‌ها به‌عنوان نماد طهارت، علم لدنی و کمال الهی شناخته می‌شود، بلکه در آیات قرآن نیز به‌عنوان مصداقی از کامل‌ترین انسان‌ها و تجلی نور الهی مطرح است. در گفت‌وگو با آیت‌الله حسین گنجی اشتهاردی، استاد برجسته حوزه علمیه؛ به تبیین جایگاه والای حضرت فاطمه(س) در قرآن و منابع روایی پرداخته و در کنار آموزه‌های قرآنی، به ابعاد مختلف شخصیت ایشان که امروز همچنان الگوی تمام‌عیار برای مسلمانان است، نگاهی عمیق و دینی خواهیم داشت.

حضرت فاطمه زهرا(س) اولین الگوی «ممتحنه» در قرآن

یکی از مهم‌ترین اصطلاحات به‌کار رفته در زیارت‌نامه‌های حضرت فاطمه(س) واژه «ممتحنه» است که در زیارت‌نامه‌هایی مانند «زیارت جامعه کبیره» و زیارت‌نامه امام جواد(ع) نیز آمده است. در این زیارت‌ها، حضرت فاطمه(س) به‌عنوان «ممتحنه» معرفی می‌شود. در فرازی از زیارت حضرت فاطمه زهرا(س) در بقیع آمده است هنگامی که بر سر مزار آن‌حضرت قرار گرفتی این‌گونه خطاب کن: «السَّلامُ عَلَیْکِ یَا مُمْتَحَنَةُ امْتَحَنَکِ الَّذِی خَلَقَکِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَکِ فَوَجَدَکِ لِمَا امْتَحَنَکِ بِهِ صَابِرَة» یعنی ای امتحان شده؛ آن کسی که تو را آفرید، تو را امتحان کرد قبل از این‌که تو را بیافریند. پس تو را در مقابل آنچه که به آن امتحان کرد، صبور یافت.

آیت‌الله گنجی در این باره توضیح می‌دهد: خداوند در آیه 10 سوره احزاب می‌فرماید «وَمَنْ یَشْتَرِکْ فِی تَعْبِیرِ رَؤْیَتِهِ، فَأُولَئِکَ الَّذِینَ کَانُوا فِی أَمَانِ اللَّه». این آیه به‌طور مستقیم به حضرت فاطمه(س) مربوط نیست اما در تفاسیر بزرگ چون تفسیر المیزان علامه طباطبایی، واژه «ممتحنه» به افرادی اطلاق می‌شود که در برابر امتحان الهی به کمال رسیده‌اند و حضرت فاطمه(س) نخستین کسی است که این ویژگی را در سطحی تمام‌عیار دارد. این مفهوم از «خالص‌شدگی» به‌واسطه آزمون الهی، نشان‌دهنده جایگاه ویژه حضرت فاطمه(س) در نزد خداوند است که از لحاظ معنوی، در بالاترین درجات کمال قرار دارد.

عظمت حضرت فاطمه زهرا(س) در قرآن و روایات اهل‌بیت(ع)

ایشان با اشاره به آیه 33 سوره احزاب ادامه می‌دهد: در این آیه آمده است «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا». آیه تطهیر به‌طور مشخص درباره اهل بیت پیامبر(ص) نازل شده است و بر طهارت و پاکیزگی این خاندان تأکید دارد. حضرت فاطمه(س) در این آیه به‌عنوان مصداق بارز از اهل بیت(ع)، از هر گونه آلایش و ناپاکی دور است. حضرت زهرا(س) در حقیقت نماد تمامیت طهارت انسانی و الهی است. این بانوی بزرگ اسلام همان‌طور که از این آیه شریفه برمی‌آید، در درجه‌ای از تطهیر الهی قرار دارد که از تمامی ضلالت‌های بشری دور بوده و در پیشگاه خداوند پاک و مبرا است.

علم لدنی حضرت فاطمه زهرا(س)؛ درک اسرار الهی

استاد سطوح عالی حوزه علمیه یادآور می‌شود: یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته حضرت فاطمه(س)، علم ویژه‌ای است که از منابع الهی به ایشان عطا شده است. در زیارت‌نامه‌های حضرت فاطمه(س) از ایشان به عنوان «عارفه» و «عالمه» یاد شده است. همینطور در بخشی از زیارت‌نامه حضرت(س) می‌خوانیم: «السَّلامُ عَلَیْکِ اَیَّتُهَا الْمُحَدَّثَةُ الْعَلِیمَةُ؛ سلام بر تو ای محدثه دانا. علم حضرت(س) نه تنها علم به مسائل دنیوی، بلکه علمی است لدنی و خاص که از طریق ارتباط مستقیم با خداوند به ایشان منتقل شده است. حضرت فاطمه(س) عالمه‌ای است که علم خود را در مکتب و کلاسی نیاموخت چرا که او پرورش یافته دامان پیامبر اکرم(ص) و حامل وحی بود. مبانی اصیل و سخنان ژرفی که از حضرت فاطمه(س) به جا مانده است مانند خطبه‌ها، دعاها و برخی از روایات از علم الهی ایشان حکایت می‌کند. نقش تربیتی و سیره عملی حضرت(س) در رابطه با تربیت فرزندان‌، همسرداری، هدایت و الگو بودن برای امت به ویژه زنان مسلمان و... نیز دلیلی بر درجه والای دانش و علم آن حضرت است.

نور حضرت فاطمه زهرا(س)؛ نور ولایت و حقیقت وجودی

در متون روایی اسلامی، به‌ویژه در روایات اهل‌بیت(ع)، به نورانی بودن حضرت فاطمه(س) و نسبت ایشان با نور الهی تأکید فراوانی شده است.

این استاد اخلاق در توضیح این نکته به روایتی از پیامبر اکرم(ص) اشاره کرده و توضیح می‌دهد: نور دخترم فاطمه علیهاالسلام از نور خداست و دخترم فاطمه(س) برتر از آسمانها و زمین است. این روایت نشان از آن دارد که حضرت فاطمه(س) خود تجلی نور الهی است و در حقیقت، در مراتب نور و ولایت اهل‌بیت قرار دارد. وقتی می‌خوانیم که خداوند نور فاطمه(س) را از نور خود آفرید، به آیه 35 سوره نور می‌توانیم اشاره کنیم. در این آیه می‌خوانیم «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ...». یعنی خدا نور آسمان ها و زمین است؛ وصف نورش مانند چراغدانی است که در آن چراغ پر فروغی است و آن چراغ در میان قندیل بلورینی است که آن قندیل گویی ستاره تابانی است. امام صادق(ع) ذیل این آیه فرمود «مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ، فَاطِمَةَ ع‏ ... کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ فَاطِمَةُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ بَیْنَ نِسَاءِ أَهْلِ الدُّنْیَا» یعنی مشکات فاطمه(س) است، او کوکب دُرّی اوست که بین زنان دنیا مانند ستاره‌‏ای درخشان است‏.

ایشان با بیان روایت دیگری از امام صادق(ع) نقل شده در جلد 43 بحارلانوار، درباره علت نامیده شدن حضرت فاطمه(ع) به زهرا(س) نیز می‌گوید: حضرت در این روایت فرموده است «خداوند او را از نور عظمت خودش آفرید و هنگامی که نور وجود فاطمه(ع) درخشید، آسمان‌ها و زمین به نورش روشن شده و دیدگان فرشتگان از شدت نورش بسته شد و تمام ملائکه حق تبارک و تعالی را سجده و عرض کردند: اله و معبود ما! سرور و مولای ما! این نور چه خصوصیتی دارد که این‌قدر تابان و روشن است؟ خداوند متعال به آنها فرمود: این نور از نور من است». این سخنان دلیل انتساب نور حضرت زهرا(س) به نور خداست، لذا آن بانوی بزرگوار هرچه دارد از خدا دارد و خداست که به ایشان خاصیت بخشیده و تمام آسمان ها را متأثر از نور آن وجود مقدس کرده است.

حضرت فاطمه زهرا(س) الگوی حقیقی انسانیت

آیت‌الله گنجی در پایان تأکید می‌کند: حضرت فاطمه زهرا(س) نه‌تنها به‌عنوان مادر امامان معصوم(ع) و همسر امام علی(ع)، بلکه به‌عنوان یک انسان کامل و الگوی تمام‌عیار برای مسلمانان در تمام زمان‌ها مطرح است. ایشان نه تنها در زندگی فردی بلکه در زندگی اجتماعی و سیاسی نیز نقش‌آفرینی کرد و پیامی از کمال انسانی، طهارت و اخلاق به بشریت انتقال داد. ما باید از حضرت فاطمه(س) درس‌های بزرگی بگیریم؛ درس‌هایی از صبر، ایمان، علم و ایثار که برای جامعه بشری همیشه مفید و کاربردی خواهد بود.